© Madeleine Kerkhof, Kicozo
Door Madeleine Kerkhof
Tijdens mijn studie Hydrotherapie in Duitsland maakte ik in 2008 voor het eerst kennis met koolzuurbaden en leerde welke grote gezondheidsvoordelen deze kunnen bieden bij symptomen en aandoeningen die de kwaliteit van leven ernstig kunnen aantasten. Denk aan perifere neuropathie, slecht genezende wonden zoals Ulcus cruris, reumatische en spierpijnen, perifeer arterieel vaatlijden en andere doorbloedingsstoornissen.
Na mijn afstuderen in 2010 begon ik de techniek te gebruiken bij patienten en door te geven aan mijn studenten. Er worden vaak heel goede resultaten mee bereikt. Soms verdwijnen de klachten geheel en ook in de wondgenezing worden soms spectaculaire effecten bereikt. Bij andere klachten zien we een significante vermindering waardoor in elk geval de kwaliteit van leven verbetert.
Koolzuurbaden
Koolzuur in warm badwater kan in de zorg ondersteuning en symptoomverlichting bieden bij (perifere) neuropathie, arteriële en veneuze doorbloedingsstoornissen, nachtelijke beenkrampen, restless legs syndroom, fenomeen van Raynaud, pijnen en krampen van spieren en gewrichten, maar ook de wondgenezing bevorderen (Liang et al., 2015) in het gebied.
Koolzuurbaden kunnen als volbad gegeven worden, maar in de praktijk wordt het meest gebruik gemaakt van deelbaden, zoals een handbad of voet- en/of onderbeenbad.
In Nederlandse verpleegkunde boeken uit het begin tot midden van de vorige eeuw worden de voordelen van koolzuurbaden al benoemd (Stumpff, 1906; Melk, 1941). In Frankrijk en Duitsland worden ze regelmatig toegepast bij diverse indicaties. Het koolzuur wordt veelal via een cilinder en buizenstelsel naar het bad gevoerd.
Werkingsmechanisme
Koolzuurbaden of CO2 baden behoren tot de z.g. “prikkelende” baden, waardoor de werking van natuurlijke koolzuurbronnen nagebootst wordt.
Het werkingsmechanisme wordt vooral verklaard door het verwijden van de vaten in de periferie, de verbeterde microcirculatie en zuurstofvoorziening van het lichaam c.q. lichaamsdeel na blootstelling aan koolzuur (Xu et al., 2017; Finzgar, Melik en Cankar, 2015; Fabry et a., 2009; Watanabe et al., 2006).
Ook zijn er goede aanwijzingen dat koolzuurbaden de wondgenezing bevorderen (Finžgar et al., 2021; Liang et al., 2015; Brandi et al., 2010) en spieren helpen herstellen (Nonaka, Akiyam, Tatsuta, et al. 2013 en 2012).
Hoe dan?
In Frankrijk en Duitsland worden koolzuurbaden toegepast bij polyneuropathie, slecht helende wonden en het fenomeen van Raynaud, en verder bij Perifeer Arterieel Vaatlijden (PAV) stadium III en IV. Koolzuur wordt daar veelal via een cilinder en buizenstelsel naar het bad gevoerd.
In de Nederlandse praktijk kennen we het baden met koolzuurgas via cilinders niet. We kunnen in het bad koolzuur laten ontwikkelen door het na elkaar toevoegen van twee afzonderlijke mediatoren. Koolzuur in gasvorm zien we als kleine belletjes in het water, die al snel het water melkachtig laten worden. Ze prikkelen de huid tot lichte vaatverwijding. Daardoor verbetert de doorbloeding in de kleinste capillairen en volgt een betere zuurstofvoorziening van de huid en de dieper gelegen weefsels (Mooventhan en Nivethitha, 2014).
Het goede van koolzuurbaden is verder dat het de warmtereceptoren beïnvloedt. De patiënt ervaart het bad als warmer dan het objectief gemeten is (Mooventhan en Nivethitha, 2014). Dat is vooral gunstig wanneer de algehele conditie of de conditie van de huid, het vaatstelsel en zenuwstelsel warme(re) badtemperaturen niet toelaat.
Het koolzuurbad geeft voor nagenoeg iedereen een aangename sensatie op de huid. Er zijn wel zaken waarop gelet moet worden om het koolzuurbad comfortabel en veilig te laten zijn. Dat wordt uiteengezet in het protocol.
In bad of niet in bad – that’s the question
Soms bereiken ons bezwaren rond het gebruik van water in de wondzorg. Echter:
Debridement wordt ook met water uitgevoerd, ca. 5-10 minuten en dat is ook hoe lang als het bad(je) maximaal duurt. De ontvanger plaatst het lichaamsdeel (meestal hand/onderarm of voet/onderbeen) in de kuip. Daarin wordt koolzuur tot ontstaan gebracht. De bad duur is bij voorkeur 5 minuten. Uiteraard heb je schoon water nodig, dat is voor zowel debridement als koolzuur bad noodzakelijk.
Koolzuurbaden zijn een totaal ander principe dan soda of biotex! Het werkingsmechanisme berust op bevordering van de circulatie en zuurstofvoorziening in het gebied.
Koolzuurbaden kunnen helpen bij
- Vermoeide ledematen (Kerkhof, 2023)
- Perifere- en polyneuropathie (Kerkhof, 2023)
- Slecht genezende c.q. chronische wonden (Kerkhof 2020, 2023; Brandi et al., 2010)
- Diabeteswonden (Kerkhof, 2020; Finžgar et al., 2021)
- Doorbloedingsstoornissen van de huid (Ogoh et al., 2018)
- Perifeer arterieel vaatlijden – PAV (Zbroja et al. 2021; Toriyama et al., 2002; Hartmann, Bassenge & Hartmann, 1997)
- Doorbloedingsstoornissen van de spieren (Kerkhof, 2023; Elimbam et al., 2020; Ogoh et al., 2018; Irie et al., 2005)
- Rusteloze benen (Kerkhof, 2023)
- Systemische sclerose (Bogensperger, 2019; Müller-Eschner, Albrecht en Tarner, 2013; Müller-Eschner, Albrecht en Saar, 2008)
- Raynauds fenomeen (Schmidt et al., 2005; bij systemische sclerose Lange et al., 2019)
Studies en ervaringen
Met perifere neuropathie als gevolg van neurotoxische chemotherapie in de oncologie of bij diabetes zijn inmiddels goede resultaten geboekt, al wordt de onderbouwing daarvan nog vooral via de werkingsmechanismen verklaard. Meerdere zorgvragers hebben aangegeven minder last te hebben van perifere neuropathie wanneer de baden – meestal voetbaden – regelmatig worden toegepast.
Het fenomeen van Raynaud kan zowel primair zijn als secundair voorkomen, zoals bij systemische sclerose en treft 99% van de patiënten. Raynaud gaat gepaard met klachten als ernstige pijn en ischemische weefselschade. In een klinische studie naar CO2 handbaden werd gezien dat de circulatie ter plaatse sterk verbeterde in vergelijking met de controle groep die alleen in warm water baadde zonder CO2 (Lange et al., 2019).
Studies laten verder zien dat sturen van de temperatuur van het badwater de respons van de bloedvaten kan beïnvloeden. Bij ischemische spieren werd gezien dat een temperatuur van 34°C de circulatie in de spier met 190%-600% verbeterde en de vaatdichtheid met 32% (Elimbam et al., 2020).
Matige temperaturen geven al een grote verbetering in circulatie, zo werd eerder gezien door Xu et al in 2018. Behalve een verbeterde circulatie in de ledematen wordt ook een positieve invloed gezien op het aantal endotheelcellen, die de binnenbekleding van de bloedvaten vormen (Irie et al., 2005).
Mensen met perifeer arterieel vaatlijden (PAV) kunnen voordeel hebben van (droge) koolzuurbaden, zo bevestigt een studie van Zbroja et al. (2021).
Uit een klinische studie naar de effecten van CO2 baden bij patiënten met minimaal één diabetische voetwond bleek dat in de behandelgroep van 21 patiënten de microcirculatie opmerkelijk verbeterd was en zonder systemische bijwerkingen (Finžgar et al., 2021). Ook chronische en slecht genezende wonden verbeteren opmerkelijk met koolzuurbaden (Kerkhof, 2020; Liang et al., 2015; Brandi et al., 2010).
Contra-indicaties en bijzonderheden
Zeker bij volbaden – voldoende frisse lucht in de ruimte aanwezig moet zijn omdat koolzuurgas aan het wateroppervlak vrij komt en ingeademd wordt.
Bij hand- of voetbaden kan een badhanddoek of deken om de kuip geslagen worden. Dat voorkomt inademing voor een groot deel en houdt het water ook langer op temperatuur.
Patiënten met verhoogde prikkelgevoeligheid van het zenuwstelsel, zoals MS, kunnen de prikkel van het koolzuur mogelijk als onaangenaam of onwenselijk ervaren. Bij wonden kan dit eveneens een eerste of tweede keer gebeuren. Dat gaat meestal snel over. Overleg zorgvuldig en informeer de zorgvrager dat je dit zorgvuldig monitort.
Verder gelden dezelfde contra-indicaties gelden als bij algemene volbaden en voetbaden.
NB: bij behandeling met neurotoxische chemotherapie voor kanker mogen koolzuurbaden niet onmiddellijk voor of tijdens de toediening geschieden. Tussen behandeling met dergelijke cytostatica en koolzuur(deel)baden dienen minimaal 72 uur, liefst een week, te zitten.
Vormen van het koolzuurbad:
De koolzuurbaden kunnen als volbad en zitbad gegeven worden, maar vooral het deelbad (voetbad, handbad) wordt veelvuldig toegepast.
Fijn aan de interventie is dat ze overal kan worden toegepast, ook door zorgvragers thuis, eventueel met wat hulp van zorgverlener of mantelzorger. Dit bevordert tevens de zelfredzaamheid. Het enige dat nodig is is een (diepe) teil, de beide Koolzuurbad mediatoren (poeder/korrel), een paar handdoeken en een goede stoel om de zorgvrager in te laten zitten tijdens de interventie. Met wat inventiviteit kan de interventie ook geboden worden aan zorgvragers in een rolstoel.
Temperatuursadviezen:
- Voor diverse aandoeningen kennen we verschillende temperatuursadviezen:
- Bij diabetes neuropathie blijkt 28-32°C meestal ideaal te zijn.
- Bij perifere vaataandoeningen beperken we ons tot temperaturen tussen 28 en 30°C.
- Bij hart-circulatiestoornissen is de watertemperatuur bij voorkeur tussen de 32 en 35°C in een volbad.
- En bij reumatische aandoeningen is een temperatuur van 36-38°C het effectiefst gebleken.
- Sommige mensen kunnen warmte aan het ledemaat slecht verdragen. Dan kunnen koude(re) temperaturen zinvol zijn.
Badduur:
De badduur bedraagt ca. 10-15 minuten. De patiënt blijft liefst zo onbeweeglijk mogelijk in het (voet/hand)badwater zitten. De koolzuurbelletjes hechten zich anders niet goed aan de huid en ontsnappen aan het wateroppervlak. De warmte van een voetbad wordt daarnaast beter behouden door een deken om een voetbadkuip te slaan, met inbegrip van onder- en bovenbenen van de patiënt. Dat heeft als verder voordeel dat men niet teveel koolzuurgas inademt. Zorg verder voor voldoende frisse lucht in de ruimte, al is dat bij volbaden relevanter.
Frequentie
Het is belangrijk om de koolzuurbaden regelmatig te doen (afhankelijk van de oorsprong van de klachten) en dan soms langere tijd.
Al boeken we vaak snel een eerste resultaat bij circulatieproblemen of rusteloze benen, vooral ernstige neuropatische pijnen (zenuwpijnen) en wonden zoals die van kwetsbare personen hebben vaak meer tijd nodig dan een paar dagen. We adviseren meestal om te starten met gebruik om de dag gedurende 4 weken, daarna eventueel (op geleide van resultaat of advies van onze deskundige) afbouwen via 2x/week gedurende 2 weken, en 1x/week gedurende 3-4 weken. Bij voldoende resultaat kan dan gestopt worden.
In Nederland verkrijgbaar (in de enige originele Duitse kwaliteit) bij:
AromaZorg Zuster, Wernhout, www.aromazorgzuster.nl
Koolzuurbad webpagina’s
https://ndnr.com/pain-medicine/the-history-of-carbonated-waters-and-the-nauheim-baths/
https://www.kaikou.or.jp/group/english/section_tansansen.html
Koolzuurbad referenties:
Bogensperger S (2019) Vergleichende Therapieeffekte von einmaligem Warmwasser- und
Kohlensäurehandbad auf die akrale Durchblutung bei systemischer Sklerose. Inauguraldissertation zur Erlangung des Grades eines Doktors der Medizin des Fachbereichs Medizin der Justus-Liebig-Universität Gießen.
Brandi C, Grimaldi L, Nisi G, et al. The role of carbon dioxide therapy in the treatment of chronic wounds. In Vivo. 2010;24(2):223-226.
Elimban V, Xu YJ, Bhullar SK, Dhalla NS. Temperature-dependent effects on CO2 water bath therapy induced changes in blood flow and vascularity in hind limb ischemia. Can J Physiol Pharmacol. 2020;98(4):228-235. doi:10.1139/cjpp-2019-0537.
Finžgar M, Frangež HB, Cankar K, Frangež I. Transcutaneous application of the gaseous CO2 for improvement of the microvascular function in patients with diabetic foot ulcers. Microvasc Res. 2021;133:104100. doi:10.1016/j.mvr.2020.104100.
Finzgar M, Melik Z, Cankar K. Effect of transcutaneous application of gaseous carbon dioxide on cutaneous microcirculation. Clin Hemorheol Microcirc. 2015;60(4):423-435. doi:10.3233/CH-141898.
Hartmann BR, Bassenge E, Hartmann M. Effects of serial percutaneous application of carbon dioxide in intermittent claudication: results of a controlled trial. Angiology. 1997;48(11):957-963. doi:10.1177/000331979704801104.
Irie H, Tatsumi T, Takamiya M, et al. Carbon dioxide-rich water bathing enhances collateral blood flow in ischemic hindlimb via mobilization of endothelial progenitor cells and activation of NO-cGMP system. Circulation. 2005;111(12):1523-1529. doi:10.1161/01.CIR.0000159329.40098.66.
Kerkhof M. (2023) Carbonated Baths in The Netherlands, a pilot mapping study on clinical experience (poster presentation at 2nd World Congress Integrative Medicine and Health, Rome 2023). Zie onder.
Kerkhof M. (2023) Clinical Aromacare, Aromatherapy in Health Care & Practice, Kicozo, ISBN 9789081767484.
Kerkhof M. (2020) Klinische Aromazorg, Aromatherapie in Zorg en Praktijk, Kicozo, ISBN 9789081767460.
Lange U, Bogensperger S, Tarner IH, Müller-Ladner U. The effects of a single carbon dioxide and hot water hand bath on acral perfusion in systemic sclerosis: A randomized, clinical study. J Scleroderma Relat Disord. 2019;4(2):160-162. doi:10.1177/2397198318819919.
Liang J, Kang D, Wang Y, Yu Y, Fan J, Takashi E (2015) Carbonate Ion-Enriched Hot Spring Water Promotes Skin Wound Healing in Nude Rats. PLoS ONE 10(2): e0117106. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0117106.
Müller-Eschner, M.; Albrecht, K.; Tarner, IH.; et al.: Acute haemodynamic response to carbon dioxide hand immersion in patients with systemic sclerosis evaluated by Doppler ultrasonography. Clin Exp Rheumatol 2013; 31 (2Suppl. 76), S. 184–185.
Müller-Eschner, M.; Albrecht, K.; Saar, P.; Müller-Ladner, U.; Strunk, J.; Lange, U.: Therapieeffekt von Bastian (CO2) – Handbädern auf die akrale Durchblutung bei Patienten mit systemischer Sklerose. Physikalische Medizin in der Rheumatologie. Lange U. (Hrsg.), 2008; S. 151–154.
Nonaka K, Akiyama J, Tatsuta N, et al. Carbon Dioxide Water Bathing Enhances Myogenin but Not MyoD Protein Expression after Skeletal Muscle Injury. J Phys Ther Sci. 2013;25(6):709-711. doi:10.1589/jpts.25.709.
Nonaka K, Akiyama J, Tatsuta N, et al. : Carbon dioxide-rich water bathing increases myonuclear number and muscle fiber size in regenerating skeletal muscles. J Phys Ther Sci, 2012, 24: 1295–1298.
Ogoh S, Washio T, Suzuki K, et al. Effect of leg immersion in mild warm carbonated water on skin and muscle blood flow. Physiol Rep. 2018;6(18):e13859. doi:10.14814/phy2.13859.
Schmidt J, Monnet P, Normand B, Fabry R. Microcirculatory and clinical effects of serial percutaneous application of carbon dioxide in primary and secondary Raynaud’s phenomenon. Vasa. 2005;34(2):93-100. doi:10.1024/0301-1526.34.2.93.
Sorg, Heiko & Limbourg, A. & Roushan, A.H. & Küther, G. & Braunschweig, D. & Gutenbrunner, Christoph & Vogt, Peter & Rennekampff, H.-O. (2012). Improvement of wound healing by CO2-treatment-Organisation and management of the therapy. 23-28.
Toriyama T, Kumada Y, Matsubara T, et al. Effect of artificial carbon dioxide foot bathing on critical limb ischemia (Fontaine IV) in peripheral arterial disease patients. Int Angiol. 2002;21(4):367-373.
Watanabe S, Imanishi N, Ishizawa T, et al. : The effects of bathing with inorganic salts and carbon dioxide on body temperature, systemic circulation, and food ingestion and absorption. J Jpn Soc Balneol Climatol Phys Med, 2006, 69: 167–178.
Xu YJ, Elimban V, Dhalla NS. Carbon dioxide water-bath treatment augments peripheral blood flow through the development of angiogenesis. Can J Physiol Pharmacol. 2017;95(8):938-944. doi:10.1139/cjpp-2017-0125.
Zbroja H, Kowalski M, Lubkowska A. The Effect of Dry Carbon Dioxide Bathing on Peripheral Blood Circulation Measured by Thermal Imaging among Patients with Risk Factors of PAD. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(4):1490. Published 2021 Feb 4. doi:10.3390/ijerph18041490.
Verhagen AP, Bierma-Zeinstra SM, Boers M, et al. Balneotherapy (or spa therapy) for rheumatoid arthritis. An abridged version of Cochrane Systematic Review. Eur J Phys Rehabil Med. 2015;51(6):833-847.
Oudere studies/literatuur:
Berliner, M.: Der Einfluß einer iterativen Balneotherapie mit unterschiedlichen Immersionen auf die Hautmikrozirkulation bei entzündlichen und nichtentzündlichen rheumatischen Erkrankungen. Phys Rehab Kur Med 1997; 07 (03), S. 100–102.
Hartmann, B.; Drews, B.; Bassenge, E. (1991): CO2-induzierte Zunahme der akralen Durchblutung und des Sauerstoffpartialdruckes bei arterieller Verschlusskrankheit. Deutsche medizinische Wochenschrift 1991; 116 (43), S. 1617–1621.
Hartmann, B.; Pittler, M.; Drews, B. (2009): CO2 Balneotherapy for Arterial Occlusion Diseases: Physiology and Clinical Practice. Institute of Applied Physiology and Balneology 2009, University of Freiburg.
Hartmann, B..; Bassenge, E.; Hartmann, M.: Effects of serial percutaneous application of carbon dioxide in intermittent claudication: results of a controlled trial. Angiology 1997; (48), S. 957–963.
Hediger, S.: Experimentelle Untersuchung über die Resorption der Kohlensäure durch die Haut. Klinische Wochenschift 1928; (7), S. 1553–1557.
Jordan, H.: CO 2 -Bädertherapie 1. Phys Rehab Kur Med 1985; 37 (2), S. 75–98.
Kramer, K.: Untersuchung über die Kohlensäurediffusion durch die Haut. Balneologe (2) 1935, S. 4–8.
Lindemann, H.: Kreislaufuntersuchungen zur Frage der Wirkung von CO2-Sprudelbädern auf Rechts- und Linksherzinsuffizienz. Arch. Kreislaufforsch. 1955; (22), S. 247–266.
Tiedt, N.; Jordan, H. (1986): Analyse der vasodilatatorischen Wirkung der CO 2 – Bäder-Therapie. Phys Rehab Kur Med 1986; 38 (05), S. 329–338.