Hieronder geven we je graag nadere informatie over Aromazorg:
- Inleiding
- AromaZorg en fysiek welzijn
- AromaZorg en emotioneel welzijn
- AromaZorg en sociaal welzijn
- AromaZorg en spirituele zorg
- Kwetsbare patiëntengroepen
- Veiligheid en effectiviteit
- Winningswijzen van aromatische grondstoffen
Inleiding
AromaZorg maakt gebruik van de uitgebreide beschikbare kennis en ervaring omtrent aromatische stoffen. Het woord is afgeleid van het woord aromatherapie. Geurige bestanddelen uit planten, ook wel bekend als essentiële oliën, worden al dan niet in combinatie met basisstoffen, gebruikt bij tal van toepassingen op elk niveau. Zo heeft wetenschappelijk onderzoek aangetoond dat het gebruiken van gemberextract effectief is bij misselijkheid, dat lavendel helpt te ontspannen en beter te slapen en dat bergamot en patchouli ondersteuning geven bij angsten.
AromaZorg en fysiek welzijn
Aromazorg kan onze lichamelijke gezondheid prima ondersteunen. Bepalend zijn de afzonderlijke inhoudsstoffen van de gebruikte grondstoffen. De meeste essentiële oliën zijn antibacterieel en antiseptisch. Dat heeft te maken met het feit dat ze in de plant zelf deze eigenschappen vertonen. Deze eigenschappen, veelal ondersteund door wetenschappelijk onderzoek, zijn geschikt om te worden gebruikt bij infecties, zoals verkoudheid, griep, pneumonie, bij huidinfecties en vaatontstekingen. Ook zijn er oliën die belangrijk bij kunnen dragen aan de preventie en aanpak van MRSA. Veel essentiële oliën hebben huid verzorgende en -herstellende eigenschappen, wat ze geschikt maakt om in te zetten bij wondjes, (bestralings)brandwonden, decubitus, een droge huid, eczeem, huidschimmels, etc.
Sommige essentiële oliën bevorderen de doorbloeding en zijn inzetbaar bij een slecht doorbloedde huid of weefsels. Anderen hebben kramp opheffende eigenschappen. Denk hieraan bij verkrampingen van spieren en gewrichten, maar ook bij verkrampingen in de buik, of van de luchtwegen zoals astma. Uiteraard is het effect afhankelijk van talloze factoren waaronder: goede kennis van bestanddelen en hun werking, de kwaliteit van de in te zetten grondstoffen, een goede anamnese, bestaande medicatie van reguliere of natuurgerichte oorsprong, kennis van mogelijke interacties, het absorptievermogen van de huid en slijmvliezen, adequate werking van ontgiftingsorganen als lever, nieren en lymfe, de ideale dosering in relatie tot de individuele zorgvrager(tje)s.
AromaZorg en emotioneel welzijn
Ook op de psyche heeft het werken met essentiële oliën een diepgaande invloed. Dat komt enerzijds door de diverse bestanddelen van de afzonderlijke essentiële oliën en anderzijds door de directe inwerking van geuren op het limbisch systeem. Bij diverse psychische gemoedstoestanden kan aromazorg een belangrijke ondersteuning zijn. Denk hierbij aan verdriet, onzekerheid, bij grote schrik en angsten, stress, nervositeit, slapeloosheid en “spoken” onder het bed, om er maar enkelen te noemen. Ook hier is het effect afhankelijk van vele factoren, zoals hierboven al uiteen gezet. Daarnaast is de wijze van toediening (inhalatie, zachte massage, etc.), de verdere benadering c.q. behandeling van de zorgvrager en natuurlijk de wijze waarop een geur(combinatie) door de ontvanger ervaren wordt ook van belang, net als het zg. placebo-effect. Ook hier moet rekening gehouden worden met eventuele interacties met medicatie en worden sommige geuren (liever) niet gebruikt bij acute psychose of delier.
AromaZorg en Spirituele zorg
Er is weinig onderzoek naar de effecten van essentiële oliën op ons spirituele zijn. Vroeger werden vooral plantendelen gebrand in oeroude rituelen die ons in verbinding moesten stellen met het hogere, met de goden, met God. In de katholieke kerk kennen we deze rituelen nog. Wierook wordt nu nog gebrand tijdens hoogtijdagen zoals Pasen, het kerstfeest en bij traditionele begrafenisdiensten. Vaak worden hier mengsels van diverse plantensoorten gebruikt, al is het hoofdbestanddeel Boswellia sacra – ook olibanum genoemd. Al is er weinig onderzoek, wel weten we door de ervaringen van vele aromadeskundigen en auteurs, zoals Patricia Davies die in 1991 het boekje Spirituele Aromatherapie schreef, dat aan diverse essentiële oliën diverse spirituele kenmerken worden toegeschreven. Juist vanwege de inwerking van geuren op het onbewuste, op het limbisch systeem en de in ons opgeslagen herinneringen zien we vaak dat de ervaringen die door de jaren heen verzameld zijn accuraat blijken te zijn.
Al deze facetten van ons welzijn maken deel uit van wie we zijn en ze kunnen belangrijk invloed hebben op ons welzijn en onze genezing.
Kwetsbare patiëntengroepen
AromaZorg wordt tegenwoordig in veel zorgsettingen toegepast, zowel intra- als extramuraal, dus thuis of in de zorginstelling. Nu is natuurlijk iedereen die een minder goede of zelfs slechte gezondheid heeft kwetsbaar en dat vraagt grote zorgvuldigheid van degene die AromaZorg aanbiedt. Omwille van de veiligheid benoem ik straks nog even kinderen en zwangeren.
Maar hier ga ik vooral wat dieper in op patiënten ->
-> met (chronische) pijn
-> met kanker
-> in de ouderen- en dementiezorg
-> in de palliatieve of terminale fase
Pijn
Er zijn diverse aromatische oliën die, afhankelijk van oorzaak en toediening, erg goed kunnen helpen bij pijn. Zo kennen we de populaire lavendelolie natuurlijk, maar ook lemongrass, pepermunt en rozemarijn, ho-blad en copaiba. Als basis voor inwrijf- of massageolie zijn tamanu, duindoorn en rozenbottel bijvoorbeeld effectief gebleken. Als gel basis kun je denken aan aloe veragel.
Pijn kent vele facetten. We kunnen pijn op fysiek niveau benaderen, zoals door pijnstillende, kramp verlichtende of ontstekingsremmende oliën in te zetten. Maar pijn heeft meer aspecten. Zo is pijn ook een emotionele en spirituele ervaring waardoor het lijden aan pijn ook een echte lijdensweg kan zijn. Soms kunnen we daarbij oliën gebruiken die ook bij het fysieke stukje pijn kunnen helpen, maar ook kun je denken aan andere oliën die rust en troost bieden, ontspannend zijn bij stress en angsten of helpen bij geleide visualisatie waardoor de pijn minder op de voorgrond komt te staan en beter te hanteren is.
Kicozo kan jou als zorgprofessional scholing bieden waardoor je patiënten op diverse manieren hulp kunt bieden bij het omgaan met pijn.
Kanker
Mensen die kanker krijgen en hun families gaan naast de behandeling van hun arts en het ziekenhuis vaak op zoek naar ondersteunende therapieën en methoden. Dat kan zijn omdat ze het gevoel willen hebben dat ze zelf meer kunnen doen, maar ook om symptomen en bijwerkingen te verlichten. AromaZorg kan veel betekenen voor mensen met kanker. Zo is er een scala aan oliën om stress, angst en slaapproblemen te helpen verlichten, maar ook pijn, benauwdheid en misselijkheid kunnen erg effectief verminderd worden. Daartoe zijn diverse manieren om de oliën te gebruiken. Op de gerenommeerde website http://www.kanker.nl waaraan Kicozo’s directeur Madeleine Kerkhof meewerkte vindt je op patiënten afgestemde informatie. Bij Kicozo kunnen zorgprofessionals scholing volgen om patiënten maximaal en veilig te begeleiden.
Ouderen- en Dementiezorg
In de ouderenzorg en de zorg voor mensen met dementie, maar ook andere aandoeningen zoals Parkinson, spelen meer zaken een rol. Ouderen kunnen soms minder goed ruiken of kunnen de eerst zo ontspannende geur door cognitieve beperkingen niet meer goed plaatsen of een olie versterkt de werking van een medicijn. De beleving van een geur is bij iedereen belangrijk maar voor mensen met dementie misschien wel het meest. Daarmee moet rekening gehouden worden, net als met veilige toedieningen. Een inhaler is niet voor iedere oudere geschikt maar een AromaPatch misschien wel. Ook hier kan Kicozo jou als zorgprofessional handvatten geven. Zo geven we scholingen aan verzorgenden en verpleegkundigen maar ook aan woonzorgbegeleiders en activiteitenbegeleiders.
Palliatieve & Terminale Zorg
Hoe prachtig en veel voldoening gevend kan het niet zijn om het laatste stukje van het leven comfortabeler, veiliger en betekenisvoller te helpen maken. AromaZorg kan geweldig bijdragen aan alle facetten van welzijn, van het verlichten van pijn en andere belastende symptomen tot het bieden van rust bij angst en onrust, ondersteuning van de naasten en het begeleiden van de laatste weken tot laatste momenten door aandachtsvol inzetten van veilige oliën. Hoe je dat aanpakt kun je als zorgprofessional leren bij Kicozo.
Ook in hierop aansluitende bijzondere situaties kan aromazorg ondersteuning bieden. Zo is het zeer goed mogelijk bij gesedeerde zorgvragers met geuren en zachte aanraking te werken, afhankelijk natuurlijk van diagnose en reden van sedatie. Zo is zoete marjoleinolie een goede ontspannende olie die het zenuwstelsel via de parasympathicus ondersteunt. Tijdens perioden van beademing kunnen angstremmende oliën een goede rol spelen. Daarnaast zijn er oliën die invloed uitoefenen op de ademhaling. Je gebruikt ze wel, of juist niet, afhankelijk van de reden van beademing. Is er bijvoorbeeld sprake van veel of taai slijm, dan kan bijvoorbeeld Siberische zilverspar een geweldig hulpmiddel zijn. Bij astma zijn goede resultaten gezien met ondermeer spijklavendel en olibanum. Dat hiervoor goede scholing noodzakelijk is waarbij gekeken wordt naar de laatste nieuwe ontwikkelingen en onderzoeken spreekt natuurlijk vanzelf.
Een mythe over het werken met aromazorg is dat het maar “om een geurtje gaat”. Wanneer je kijkt naar de diversiteit van inhoudsstoffen die zich in een essentiele olie bevinden en de eigenschappen die zij hebben als individuele stof, maar vooral ook vaak in samenwerking met andere stoffen in die olie (die juist de veiligheid ervan ondersteunen en natuurlijk de effectiviteit), moeten we ons ervan bewust zijn, dat sommige hiervan tot neveneffecten kunnen leiden, of interactie kunnen hebben met geneesmiddelen.
Veiligheid en effectiviteit
We kunnen zeggen dat AromaZorg, mits op de juiste wijze toegepast, een effectieve en veilige complementaire zorgmodaliteit is. Er worden in de zorg steeds meer goede resultaten mee gemeld. Een van de mooiste aspecten is wel de veelzijdigheid en werking op alle menselijke niveaus. Belangrijk is het opdoen van voldoende expertise en ervaring alvorens met aromazorg aan de slag te gaan. Ook het bijhouden van je deskundigheid en vaardigheden, het bijhouden van de ontwikkelingen en onderzoek horen daarbij.
Daarbij kan Kicozo jou en je organisatie – volledig merk onafhankelijk, dus objectief – ondersteunen.
Winningswijzen van aromatische grondstoffen
Er worden diverse technieken gebruikt om vluchtige en aromatische oliën te winnen uit plantenmateriaal, waaronder enfleurage, destillatie en CO2 extractie.
De bekendste zijn destillatie en CO2 extractie.
Destillatie
Waarschijnlijk is Avicenna (980-1037) de uitvinder geweest van de destillatie van planten voor bloemenwaters (hydrolaten) en essentiële oliën. Destillatie van plantenmateriaal bestaat dus al lange tijd, zeker 1000 jaar. De techniek is door de eeuwen heen sterk verbeterd, maar het basisprincipe is niet veranderd.
Stoom- of waterdestillatie: het proces in het kort
Met het te destilleren plantenmateriaal wordt een alambic (destilleerketel) gevuld. Zo’n alambic kan klein zijn – voor thuisdestillatie bijvoorbeeld, maar ook heel groot. Hij kan van koper, roestvrij staal of glas gemaakt zijn, al naar gelang de eisen die aan het eindproduct gesteld worden.
Soms wordt vers plantenmateriaal gebruikt, zoals rozen of melisse, maar het plantenmateriaal kan ook gedroogd zijn of worden, zoals peperkorrels. Ook kan plantenmateriaal een nacht te drogen worden gelegd om het overtollige water eruit te laten verdampen, zoals wel gebeurt met lavendel.
Bij stoomdestillatie wordt water verhit tot stoom. Deze stoom wordt door het plantenmateriaal geleid. Deze techniek wordt voor veel plantensoorten gebruikt, van lavendel tot grove den en van pepermunt tot patchouli.
In het geval van waterdestillatie, de vroegste vorm van destillatie, wordt aan het water plantenmateriaal (meestal zeer kwetsbaar materiaal zoals rozenblaadjes) toegevoegd en dit geheel wordt verhit tot de stoom opstijgt.
De geurige moleculen die licht en vluchtig genoeg zijn worden uit het plantenmateriaal losgemaakt en mee omhoog genomen met de stoom.
De stoom wordt nu via een buis door een vat met koud water geleid, of met behulp van sproeiers afgekoeld, en opgevangen in een scheidtrechter, een z.g. Florentijnse vaas. Hier kunnen de essentiële oliën gescheiden worden van het water.
Dit water, een hydrolaat genoemd, is eveneens therapeutisch bruikbaar, maar eigenlijk alleen wanneer het destilleren speciaal voor het verkrijgen van het hydrolaat als eindproduct werd gedaan. Dat vergt namelijk een genuanceerder productieproces dan destilleren voor het verkrijgen van de essentiële olie. Hydrolaten worden in het Nederlands besproken in het boek van Rijpkema (Aromecum, 2019), maar veel uitgebreider is het boek “Hydrolaten. Therapeutische, cosmetische en culinaire gids” van Veerle Waterschoot, dat in 2016 verscheen.
Ook in het boek Complementaire Zorg in de Palliatieve Zorgverlening (Kerkhof M., Kicozo 2016), worden er enkelen besproken.
Hydrolaten en geurige waters – bijproduct?
Hydrolaten en geurige waters worden vaak ten onrechte slechts als een bijproduct aangezien: gewoon het water dat overblijft na het destilleren van de kruiden voor etherische olie. Het winnen van bloemenwaters is echter een al heel oude traditie. In het antieke Arabië werd volop rozenwater gewonnen bijvoorbeeld. Er zijn grofweg twee soorten hydrolaten:
- de hydrolaten die vanwege hun aangename geur vooral voor uitwendig gebruik dienen
- de hydrolaten die speciaal gemaakt worden volgens specifieke procedés, voor medicinale toepassingen, meestal volgens oude Franse farmacopee.
De eerste soorten noemt men meestal “eaux florales”, waarvan rozenwater en oranjebloesem-water de meest gekende zijn. Eaux florales waters worden langer gedestilleerd om ze een sterkere aromatische geur te geven.
CO2 extractie – Koolzuurgasextractie
Een relatief nieuwe ontwikkeling (zo’n 30-35 jaar) zijn extracten, gewonnen door koolzuurgasextractie, ook wel Super Critical CO2 extractie genoemd.
Het is een ontwikkeling die sinds de jaren ‘50 van de vorige eeuw in gang werd gezet en vooral voortkwam uit de wens van de voedingsmiddelenindustrie om plantenstoffen te verkrijgen op een milieuvriendelijker en minder toxische manier dan de tot dan toe veel gebruikte organische oplosmiddelen.
Koolzuurgas, dat zich in een separaat vat bevindt, wordt eerst gekoeld en dan onder druk gebracht. Bij een druk van 74 bar en een temperatuur van 31°C ontstaat een zg. superkritische fase, te weten een overgangsfase tussen vloeibaar koolzuur en gasvormig koolzuur. Koolzuur gaat zich nu gedragen als een oplosmiddel. Hoe hoger de druk, des te meer oplossend vermogen van in koolzuurgas oplosbare moleculen.
De druk en temperatuur worden afgestemd op de eisen van het plantenmateriaal c.q. de gewenste moleculen of molecuulgroepen, die voor elke grondstof anders kan zijn. Het is mede daardoor een veel selectiever proces om moleculen uit planten te halen dan destillatie.
Bij verlaging van de druk slaan de inhoudsstoffen neer en vervliegt het koolzuurgas, dat opgevangen
wordt en hergebruikt.
Een uitgebreidere uitleg van het procedé met referenties vindt je in het boek CO2 Extracts in Aromatherapy, 50+ Extracts for Clinical Applications (M. Kerkhof, Kicozo, 2018).
CO2 extractie versus destillatie
Er zijn diverse aspecten interessant aan dit proces, in vergelijking met het klassieke destilleren.
Zo vindt het plaats met relatief lage temperatuur, variërend van onder het vriespunt tot 80°C. Daardoor vindt er geen zg. “thermodegradatie” plaats, een term die aangeeft dat moleculen onder invloed van hitte kunnen veranderen.
Ook komt er geen water te pas aan CO2 extractie, waardoor “hydrolyse” (van esters), niet voorkomt. Esters zijn gevoelig zijn voor hydrolysering tijdens destillatie. Ze blijven tijdens CO2 extractie beter behouden. Vandaar dat we in bijvoorbeeld zoete marjolein CO2-select (Origanum majorana) een hoger gehalte sabineen hydraat acetaat vinden, met de typische kruidige geur.
Daarnaast wordt veelal droog of gedroogd plantenmateriaal gebruikt, iets dat ook invloed heeft op de uiteindelijke samenstelling. De aanwezigheid van water in het extractieproces verhindert een goede extractie namelijk.
Tot slot is de druk waarmee gewerkt wordt veel hoger dan die bij destillatie, waardoor dan ook zwaardere moleculen in het eindproduct voor kunnen komen, iets dat bij destillatie niet kan omdat moleculen vaak te zwaar zijn om met de stoom mee omhoog te reizen.
De opbrengst van CO2 extractie is over het algemeen (iets) hoger dan die van destillatie.
Enkele belangrijke CO2 eindproducten:
CO2-select wordt gewonnen met relatief lage druk. Zo’n extract (ook aangeduid als CO2-se) bevat alle vluchtige in CO2 oplosbare moleculen. Hoewel het eruit ziet en gebruikt wordt als een conventionele essentiële olie heeft het een vaak rijkere samenstelling en vrijwel altijd een rijkere geur.
Er bestaat ook een sub CO2 extract, dat sterk lijkt
op het select extract.
CO2-total wordt met hogere druk gewonnen. Dit extract (aangeduid als CO2-to) bevat alle in CO2 oplosbare moleculen, dus ook wassen en pigmenten of andere werkstoffen. Totals lijken erg op het kruid zelf.
Persing (expressie)
Deze methode wordt toegepast bij het winnen van olie uit de schillen van citrusvruchten (mandarijn, bergamot, etc). Vroeger werden ze handmatig uitgeperst maar dat zien we (gelukkig) niet meer.
In Italië maakt men gebruik van de zogenaamde Pellatric-machine, een soort aardappelschilmachine, met ruwe punten. De citrusvruchten rollen in de machine om en om. Het buitenste deel van de schil wordt open geraspt. De substantie met de olie wordt opgevangen en gecentrifugeerd zodat de olie van het vocht gescheiden wordt.
Goed om te vermelden is dat bij het persen grotere moleculen in de olie komen, in tegenstelling tot bij destillatie. Dat zijn vaak wassen, die soms voor wat troebelheid kunnen zorgen. Dat doet niets af aan de kwaliteit, maar de wassen zijn wel gevoelig voor oxidatie. Verder zijn ook andere stofjes in citrusschilolie daar gevoelig voor.
Bij onregelmatig gebruik en wanneer je er lang mee doet kun je ongeopende flesjes met geperste citrusoliën uit de schil het best in de koelkast bewaren. Eenmaal aangebroken bewaar je ze op een koele plek buiten de koelkast. Op het bewaren van aromatische stoffen kom ik nog terug.
En verder kennen we nog:
Enfleurage, een techniek die al lang bestaat maar de arbeidsintensieve methode om geurige moleculen uit kwetsbare verse bloemblaadjes te halen werd vooral vanaf de 18e eeuw veel gebruikt door parfumeurs in parfumstad Grasse (Fr.). Daartoe werd een glazen plaat ingesmeerd met vet, naar verluid varkensreuzel, waarop de bloemblaadjes werden gelegd. De frames werden op elkaar gestapeld. Wanneer de bloemblaadjes hun geurmoleculen hadden afgegeven werden ze vervangen door vers materiaal tot het vet volledig verzadig was, meestal na zo’n 60 dagen. Het vet, pommade genoemd, werd vervolgens ‘gewassen’ met alcohol zodat alleen de vluchtige oliën overbleven, het absolute. Enfleurage wordt slechts zelden meer gebruikt.
Absolutes (of absolues) worden tegenwoordig gemaakt met (veelal milieu schadelijke) organische oplosmiddelen en die kennen we vaak in de parfumerie. Denk aan het absolute (of absolue) van koffie, jasmijn of roos.
Literatuur
Directeur Madeleine Kerkhof heeft diverse boeken uitgegeven over AromaZorg, zoals het in mei 2020 verschenen boek Klinische AromaZorg, Aromatherapie voor Zorg en Praktijk, een fijn boek met de laatste nieuwe ervaringen, veiligheidsinformatie, recepten en bereidingen, aromagrafieen en wetenschappelijke inzichten en achtergronden, uiteraard compleet met referenties. Elders op de Kicozo website vindt je er (bestel)informatie over.
Een ander fijn boek werd door Madeleine al eerder gepubliceerd in 2013, met een 2e geüpdate versie in 2016: Complementaire Zorg in de Palliatieve Zorgverlening. Dit boek, eveneens voorzien van talloze goed geordende informatie, ervaringen en referenties – dat aansluit op de in Nederland geldende IKNL richtlijnen voor de Palliatieve Zorg, heeft veel bijgedragen aan complementaire zorg in Nederland.
Dit werk werd in het Engels vertaald en gepubliceerd in 2015, waardoor wereldwijd steeds meer patiënten en hun families nu kunnen profiteren van aanvullende zorg.
Voor meer informatie over dit boek in het Nederlands – zie onder Boeken op deze website.
